چاپ مرکزی

از آغاز قرن چهاردهم هجري قمري، چاپ سنگي بتدريج منسوخ گرديد و روزنامه‌ها به شيوة حروف سربي متحرك به چاپ مي‌رسيدند. از تعداد چاپ تراکت عناوين روزنامه‌ها كه در دوران مشروطه بسيار فزوني يافته بود، كاسته شد و تعداد نشريات تخصصي افزايش پيدا كرد. طريقة چاپي سربي روش نسبتاً ساده‌اي بود: كاغذ روي صفحه‌اي متشكل از حروف برجستة سربي و آغشته به مركب. فشرده مي‌شد و بر اثر اين فشار، حروف بر صفحة كاغذ نقش کارت ویزیت مي‌بست. حروفچيني روزنامه‌ها نخست به صورت دستي انجام مي‌گرفت، ولي بعده اين كار با دستگاههايي كه معمولترين آنها «لاينوتايپ» بود. 

روزنامه‌هاي ايراني، در اوايل تا چند دهه، يك ستوني و گاهي دوستوني بودند، اما در قرن چهارده هجري قمري تعداد روزنامه‌هايي كه صفحات سه ستوني دارند، كم نيستند. اما در اين نشريه‌ها نيز همچنان ويژگي بصري اصلي تقارن است كه گاهي به صورت كامل و در مواقعي به طور نسبي وجود دارد. عامل اصلي چشم‌نوازي و جذابيت بصري اين چاپ تراکت روزنامه‌ها، هماهنگي تمام عناصر بصري صفحه با يكديگر است؛ يعني حروف متن، حاشيه‌ها و تزئينات، ريزنقشها، تصويرسازي براي متن، خطوط و جدول كشيها و هر عامل ديگر بصري هماهنگ و متوازن با كل مجموعه است كه با ساير هنرها و زندگي اجتماعي آن دوره تطبيق كالم دارد. تصويب قانون کارت ویزیت مطبوعات در مجلس اول شوراي ملي و وقايع سياسي دوران مشروطه و نياز به اطلاع‌رساني در زمان محدود، تعداد روزنامه‌ها را در ايران زياد مي‌كند به گونه‌اي كه در سالهاي پس از 1324 هجري قمري ، دهها روزنامه در سراسر ايران منتشر شده است. 

مقدار زيادي از اين جاذبه‌هاي بصري صفحه‌آرايي كتابهاي خطي را همراه دارند و اصولاً فضاي تصويري آنها داراي همان ويژگي صفحه‌آرايي شكل گرفته  چاپ تراکت و تكامل يافته تا قرن دهم هجري قمري است كه با امكانات فني چاپ سنگي و بعضي تأثيرات بصري غربي عجين شده است. آرايش صفحات در مطبوعات ايران از آغاز تا طي دوراني طولاني به صورت متقارن بوده است كه اين تقارن را در زمينه‌هاي ديگر زندگي روزمرة آن روزگار مانند : معماري، تزئين داخل بنا و صنايع دستي نيز مي‌بينيم كه با هنرهاي غيرتصويري مانند  کارت ویزیت ادبيات و موسيقي آن دوره نيز هماهنگ بوده است. شعر كلاسيك نوعي تقارن دارد و موسيقي سنتي با تقارن، تقابل و تضادي ندارد و همان احساس امنيت و آرامش را القا مي‌كند. 

 بتدريج در تمامي اجزا و همچنين ساختار كلي به نوعي وحدت بصري و منطقي يگانه رسيد. تطبيق متقارن عناصر، تقسيم مناسب سطوح، تنظيم چاپ تراکت هندسة نقوش، تلفيق موزون خطها، تركيب متعادل رنگها همه دستاوردهايي هستند كه وحدت مضموني و بصري را در نسخه‌هاي خطي ايراني تأمين مي‌كنند. در كتاب‌آرايي ايراني، پيوندي دروني بين اجزا مختلف كتاب، از جلد گرفته تا سرلوحه و صفحات متن و بويژه تصوير به وجود مي‌آيد كه حاصل پيروي هنرمندان و صنعتگران از يك الگوي فرهنگي يگانه است و هدف نهايي و مشترك استادان خطاط و نقاش و مذهّب و صحاف، رسيدن به آن زيبايي متعالي است كه هم چشم را کارت ویزیت بنوازد، هم دل را روشن كند. جلوه‌هاي كامل چنين هنري را در نفيس‌ترين نسخه‌هاي سده‌هاي نهم و دهم هجري قمري از جمله در شاهنامة بايسنغري، شاهنامه و خمسة طهماسبي مي‌توان رؤيت نمود.

 همان ويژگي كتابهاي خطي را داشتند و در آنها انواع تذهيب ، تشعير ، شمسه، طرحهاي اسليمي، ترنج و نيم‌ترنج، كتيبه‌سازي، چاپ تراکت سرلوح‌سازي، حاشيه‌سازي و جدول‌سازي وجود داشته است. در بررسي صفحه‌آرايي نخستين نشريات ايران، تأثيرپذيري و شباهت زياد ويژگيهاي بصري كتابهاي خطي را با اين روزنامه‌ها در مي‌يابيم كه رابطة نزديكي با نگارگري ايراني به طور كلي دارند. يكي از ويژگيهاي اساسي نگارگري ايران، پيوستگي آن با ادبيات فارسي است و همواره نقاشي از مضامين متنوع و گوناگون ادبي مايه گرفته است و کارت ویزیت سخن شاعر يا نويسنده را با خط و رنگ بازگو مي‌نمايد. نگارگري ايراني همواره در عرصة هنر كتاب‌آرايي رشد مي‌نمايد و با عناصر بصري صفحه پيوند بي‌واسطه‌اي داشته است.